Gonzalo Navaza, membro fundador e expresidente da AGOn, escribe na Revista Galega de Filoloxía sobre a orixe do topónimo que lle dá nome á cidade da Coruña. Pódese ler o artigo completo aquí.

Neste artigo do xornal online Galicia Confidencial, o autor tamén explica nunha entrevista algúns pormenores das súas pescudas.

Durante os días 24, 25 e 26 de outubro celébrase na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela o Simposio ILG 2016, que este ano versa sobre antroponimia e lexicografía. Pódese consultar toda a información sobre o simposio na web do Instituto da Lingua Galega. O prazo de inscrición remata o mesmo día de inicio, o 24 de outubro, ás 12:00.

Hai uns días, a prensa recolleu a noticia de que no Catálogo de Paisaxes Protexidas que a Xunta está a elaborar, e en contra das alegacións do Concello de Ribadeo, xustifícase a inclusión do topónimo Ría do Eo, co argumento de que non fai referencia á ría senón a un espazo xeolóxico nomeado así por organismos estatais.

A denominación tradicional como Ría de Ribadeo do accidente xeográfico constituído polo val costeiro do río Eo cando este desemboca no mar veu sendo nos últimos anos obxecto dunha grande polémica, principalmente orixinada e mantida en Asturias desde o goberno autonómico e algúns municipios da ribeira do Eo.

Ante o conflito, a Comisión de Expertos en Nombres Geográficos (CENG) do Instituto Geográfico Nacional (IGN), competente no establecemento do Nomenclátor de nombres geográficos, e a petición do goberno asturiano interveu na polémica e finalmente optou, en resolución de 2008, porque a denominación que prevaleza sexa Ría de Ribadeo.

Xa ano 2006, a Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia emitira un informe dirixido á Xunta, no cal conclúe que a) a documentación histórica e cartográfica avala o topónimo Ría de Ribadeo; b) que este tipo de accidentes xeográficos adoptan, case de forma constante, a denominación vinculada ás poboacións máis próximas e non ó río de referencia; c) que só en época recente a alternacia Ría del Eo / Ría de Ribadeo adquire certa relevancia.

Por todo isto, a Comisión de Toponimia propuxo que a denominación Ría de Ribadeo fose a única oficial no ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia e que o Goberno da Xunta instase ó mantemento exclusivo deste topónimo nos documentos e na cartografía en todos os estamentos estatais e internacionais competentes.

A Xunta debería cumprir o que os organismos autonómicos e estatais competentes establecen.

En novembro do pasado ano 2014, a RAG facía público un comunicado no que lle solicitaba ao Congreso dos Deputados a inclusión da toponimia tradicional como “Concepto de patrimonio cultural inmaterial” na Lei para a salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial.

A devandita lei, publicada no BOE  do 17 de maio de 2015, recolle a recomendación da Academia: “Tradicións e expresións orais, incluídas as modalidades e particularidades lingüísticas como vehículo do patrimonio cultural inmaterial; así como a toponimia tradicional como ferramenta para a concreción da denominación xeográfica dos territorios”.

A AGOn congratúlase por esta nova, que supón un paso substancial cara á protección e salvargarda da toponimia de noso.

Máis información no seguinte enlace

Señor alcalde:
Dirixímonos a vostede ante as noticias que recentemente se publicaron en relación coa nova denominación que se lle vai impoñer ó cruzamento de Peniche, na cidade de Vigo.
Cónstanos que vostede e a corporación municipal son sabedores de que a toponimia tradicional está recoñecida como patrimonio inmaterial dos pobos polo Grupo de Expertos en Nomes Xeográficos da ONU (UNGEGN) e de que é tamén recomendación da UNGEGN que nunca un topónimo de nova creación sepulte un nome tradicional e ben asentado.
O Concello de Vigo sempre se significou polo coidado deste legado histórico que supoñen os nomes de lugar —legado que en Galicia é singular pola súa abundancia e a súa antigüidade—, e así o demostrou xa no ano 2002 cando asinou a Declaración pola Preservación da Toponimia Tradicional xunto coa Federación de Asociacións de Veciños de Vigo, a Universidade de Vigo e a nosa Asociación Galega de Onomástica. No mesmo sentido, en outubro de 2004, chegou a un acordo unánime para a preservación da microtoponimia do termo municipal.
Peniche é topónimo único en Galicia e parte extensa da parroquia de Coia, aínda que non está incluído no Nomenclátor de Galicia por non ser entidade singular. Para os veciños aínda é un nome vivo, pero as próximas xeracións perderano se non se rexistra, xunto coa microtoponimia da zona, e se incorpora á toponimia urbana.
Por estas razóns solicitámoslles, a vostede e ó conxunto da corporación, que reconsideren a imposición dun topónimo conmemorativo e preserven as denominación tradicionais para os vigueses do futuro.
A Asociación Galega de Onomástica agradeceríalles que Vigo seguise, como ata agora, mantendo o compromiso cos nomes de lugar, patrimonio de todos os galegos.

Santiago de Compostela, 28 de novembro de 2014

Previsiblemente coa intención de se achegar á lingua e cultura galegas, a empresa Gas Natural Fenosa tomou a loable iniciativa de botar man dos apelidos galegos: así aparecen nos medios de comunicación algúns deles (Seoane, Carreira, Rosende, Lavandeira…). E ben din que no apelido está presente a cultura e a orixe de quen o porta. Desde a AGOn saudamos esta iniciativa da empresa (mágoa que no teléfono de atención ó cliente non haxa ninguén que atenda en galego, como si o hai en catalán. ¿Non lles merecerá o galego a mesma consideración?).

Tamén existe na Rede o portal www.onosoapelido.gasnaturalfenosa.com, no que prometen “descubrir a historia” de cada apelido. Unha idea tamén digna de loar, e así o facemos, pero o lamentable é que non se informasen máis para as respostas, na maior parte dos casos disparatadas.

Deste xeito, mentres que apelidos como Vieites (debera ser Bieites ou Biéitez), Fraga, Feijoo (debera ser Feixoo),Carballo ou Piñeiro indican que son “de orixe galega como o polbo á feira, a retranca, Rosalía de Castro e o Xabarín Club”, en troques resulta que Carballeira e Fontán son “de orixe descoñecida, coma os buratos negros, as meigas e o universo mesmo”, e Rego ten unha historia “tan interesante e misteriosa que non logramos encontrala”. Rematan dicindo “Que curioso, verdade?”. Curiosísimo, por algo se di que tamén hai galegos na lúa; estes apelidos deben vir do noso satélite…

Resulta tamén que apelidos que mesmo na China identificarían como galegos ou portugueses, como Touriño, Troitiño,Seixo e Pazos, para o portal de Gas Natural ou son de orixe descoñecida ou non deron atopado a súa historia (o apelidoMeixide é para os autores deste portal “indescifrable”; o que diciamos antes: extraterrestres). Por certo, que o apelidoRajoy (do topónimo galego Raxoi, que mostra a maneira correcta de escribilo) é para eles “de orixe árabe”; xa estamos vendo a don Mariano con xilaba…

O apelido Rey –que adoita ser un deses nomes de nenos orfos (como Expósito) – resulta que ten unha orixe navarra. E aínda máis escandaloso: apelidos inequivocamente de orixe galega como son Méndez (o correspondente en castelán éMenéndez ou Meléndez) e Vázquez (castelán Velázquez), o primeiro é de orixe española “como a tortilla de pataca, Picasso, a sesta e os Chupa Chups”, e o segundo de orixe asturiana “como a sidrina, a raíña, o cachopo e o bable. Puxa!”. Pois puxará, pero os dous apelidos son moi galegos, como indica o feito de que o idioma de Galicia é o único que rexistra a perda do –N– e do –L–- intervocálicos existentes no latín, que conservaron o asturiano e o castelán. Por non mencionar outros apelidos “españois” como Ferreiro, Mariño, Pereiro ou Veiga. Máis despropósitos: Vila, segundo eles, é de orixe catalá, e Freire, de orixe francesa. É certo que hai apelidos moi escuros, pero todos estes, que están entre os máis frecuentes, son ben fáciles de coñecer con só mirar un dicionario de lingua ou consultar oNomenclátor de Galicia (http://www.xunta.es/nomenclator), pois moitos apelidos veñen de nomes de lugares.

En fin: que saudamos esta iniciativa de Gas Natural Fenosa, pero pedímoslle que teñan máis rigor científico e que se asesoren debidamente antes de cometer estes erros, que demostran pouco aprecio por un elemento da nosa identidade tan importante que, como moi ben se di na súa web, engloba a nosa cultura e a nosa orixe.

X. M. Lema

A Real Academia Galega dirixiuse formalmente ó Congreso dos Deputados, a través dos grupos parlamentarios, para solicitarlles a inclusión da toponimia tradicional como concepto individualizado no Proxecto de Lei para a Salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial.

A toponimia, testemuño da relación histórica do ser humano co territorio, sofre o risco constante que supoñen as transformacións aceleradas do territorio.

O comunicado da Academia pode lerse por completo aquí.

Morelos é nome dun estado de México e de varias localidades dese país centroamericano. Todos eses lugares recibiron o nome de José María Morelos, heroe da independencia do país. Sobre a filiación deste persoeiro e a orixe galega do seu apelido escribiu Ignacio González-Polo en 1997 na obra La estirpe y el linaje de José María Morelos: «Y aunque no aparezca Morelos en los nobiliarios galaicos que he consultado, Fernando Muñoz Altea cree que este apellido es una castellanización de Mourelos “muy frecuente en Galicia”» (páx. 33).

En efecto,  Morelos é unha deturpación castelanizante de Mourelos, apelido de orixe toponímica que ten a súa orixe en calquera das oito entidades de poboación que hai na actualidade en Galicia, chamadas así ou que conteñen a palabra.

A forma Morelos é resultado dunha castelanización parcial, que reduce o ditongo decrecente caracterísitico do galego (-o– por –ou– como en *Montoto, *Orense por Montouto, Ourense) pero mantén a forma galega do sufixo diminutivo correspondente ó latín -ĚLLU (como en*Sotelo por Soutelo).

Como sobrenome toponímico está documentado en galego polo menos desde o séc. XIII: Pedro Martín de Mourellos (ano 1267, Oseira), Vaasco Fernández de Mourelos (ano1324, Ferreira de Pantón), Fernán de Mourelos alfaiate (ano 1396, Tombo H-Catedral de Santiago), Afonso de Mourelos, veciño de Santa Mariña de San Román (ano 1554, Arquivo Histórico da USC).

A finais do séc. XV e principios do XVI empezamos a ver deturpado o apelido en textos en castelán de dentro e de fóra de Galicia: Pedro Morelos (1496) ou Pedro de Morelos, veciño da Coruña (ano 1516, arquivo da Real Chancelería de Valladolid); Juan de Morelos (a.1498) e Antonio de Morelos, veciño da Coruña (1504, Arquivo Xeral de Simancas); Juan Rodríguez de Morelos (ano 1569) e Pedro de Morelos (ano 1572, Arquivo da Catedral de Santiago).

A primeira documentación que localizamos en que o inicial apelido galego, xa castelanizado, pasase o Atlántico é do séc. XVII: na unidade da Audiencia de Guadalajara do Arquivo Xeral de Indias atópase o expediente de confirmación dos oficios de escribán e notario de Indias de Antonio Morelos, natural de Guadalajara, na Nova Galicia, que declara ser español, cristián vello e limpo de toda mala raza (ano 1696, portal PARES do Ministerio de Cultura español).

Etimoloxía

O topónimo Mourelos contén o plural do resultado galego do latín MAURĚLLUS, diminutivo de MAURUS (> gal. mouro). Pola súa morfoloxía, o topónimo coincide con outros orixinados nun sobrenome aplicado ós habitantes do lugar, como Mudelos, Francelos, etc. Se ben a orixe e evolución do topónimo non ofrece dúbidas, o significado orixinario é controvertido.

En galego mouro ten un uso adxectivo co valor de ‘escuro, negro’. Como substantivo, ademais do significado latino de ‘mauritano, africano’ e o que o fai sinónimo de ‘musulmán’, común coas outras linguas hispánicas (portugués mouro; castelán e catalán moro), emprégase en galego para designar os seres lendarios asociados a castros, mámoas e outros restos arqueolóxicos prehistóricos. Pode interpretarse esta acepción de mouro como un uso secundario do mesmo maurus latino, mais tamén se ten proposto unha etimoloxía que o faría cognato céltico do participio latino de morire, e estes mouros das lendas serían ‘os mortos, os antigos, os ancestros’.

Ademais, tanto o latín Maurus coma o seu diminutivo Maurellus tiveron uso como nomes persoais que foron moi usados en Galicia durante a alta Idade Media: Maurellus abba, ano 847; Maurellus presbiter, ano 895; Maurellus testis, ano 937; Maurel Garsea testis ano 974; Maurello Vimaraz, ano 1026… A difusión do uso de mouro como ‘infiel, musulmán’ puido quizais engadir esa connotación ó nome persoal, especialmente cando se aplicaba a servos de orixe musulmá (p. ex. nun uestrum seruum nomine Maurelo do ano 931). Deste nome persoal, a partir da forma de xenitivo MAURELLI, procede o topónimo Mourelle, que dá nome a sete localidades en Galicia e que tamén orixinou apelido. Temos constancia, ademais, do emprego de Mourelo como alcuña ou sobrenome (Pedro Yanes, dicto Mourello nun documento sen data do mosteiro de Vilar de Donas; Johán Martíns Mourelo, ano 1386, Fontes Documentais da USC).

Na documentación medieval galega desde os últimos tempos do primeiro milenio son frecuentes as referencias a servos origine maurorum (como no documento do ano 916 que recolle o dote de don Gutier a dona Ilduara, os pais de San Rosendo), o que levou a interpretar que os topónimos Mourelos podían facer referencia a poboadores musulmáns procedentes do sur peninsular islamizado ou do norte de África. Pero esa explicación bate coa cronoloxía das atestacións máis antigas destas formas, que son anteriores ó Islam, pois non só se documenta un topónimo Maura Morta no ano 572 (no Liber fidei de Braga) senón que a Divisio Theodomiri ou Parroquial Suevo (ano 569) rexistra uns topónimos Maurellos superiores et inferiores no territorio de Astorga. Isto levou ó Padre Sarmiento, no seu Discurso crítico sobre el origen de los Maragatos (1768), a suxerir dúas explicacións para ese topónimo Mourelos: ou ben corresponde a xentes procedentes do norte de África en datas moi anteriores ás dos mouros ‘musulmáns’ ou ben fai simplemente referencia á cor escura dos habitantes.

Imaxe: Wikimedia.org